1. Đặt vấn đề
Trong thực tiễn, khi một người qua đời, toàn bộ quyền và nghĩa vụ về tài sản của họ sẽ được chuyển giao cho những người thừa kế theo quy định của pháp luật. Để Nhà nước công nhận quyền sở hữu, quyền sử dụng đối với phần di sản, việc kê khai di sản thừa kế thường được đặt ra. Tuy nhiên, trên thực tế, nhiều người thừa kế chưa thực hiện hoặc cố tình né tránh thủ tục này, dẫn đến những hệ quả pháp lý phức tạp như không được công nhận quyền sở hữu, phát sinh tranh chấp hoặc mất quyền do hết thời hiệu khởi kiện. Do đó, việc làm rõ quy định về kê khai di sản thừa kế và phân tích rủi ro pháp lý khi không kê khai là cần thiết, vừa mang ý nghĩa lý luận, vừa có giá trị thực tiễn.
2. Cơ sở pháp lý
Bộ luật Dân sự năm 2015;
Luật Đất đai năm 2024 (có hiệu lực từ 01/01/2025);
Luật Công chứng năm 2014;
Các văn bản hướng dẫn thi hành có liên quan.
3. Có bắt buộc phải kê khai di sản thừa kế không?
Pháp luật dân sự hiện hành không quy định bắt buộc mọi trường hợp thừa kế đều phải thực hiện thủ tục kê khai di sản. Việc phân chia di sản có thể được các đồng thừa kế tự thỏa thuận hoặc khởi kiện ra Tòa án để được giải quyết theo quy định pháp luật.
Tuy nhiên, đối với những loại tài sản mà pháp luật quy định phải đăng ký quyền sở hữu, quyền sử dụng thì thủ tục kê khai và khai nhậnphân chia di sản thừa kế là bắt buộc. Cụ thể:
a. Đối với quyền sử dụng đất, nhà ở và tài sản gắn liền với đất: Muốn được cấp Giấy chứng nhận đứng tên người thừa kế, bắt buộc phải làm thủ tục khai nhận hoặc phân chia di sản tại cơ quan công chứng.
b. Đối với tài sản phải đăng ký khác như ô tô, tàu thuyền, máy bay, cổ phần, phần vốn góp… việc kê khai là cơ sở để cơ quan đăng ký sang tên, ghi nhận chủ sở hữu mới.
Như vậy, không phải mọi di sản đều bắt buộc kê khai, nhưng nếu không kê khai thì người thừa kế sẽ không thể hợp thức hóa quyền của mình đối với những tài sản thuộc diện bắt buộc đăng ký.
4. Rủi ro pháp lý nếu không kê khai di sản thừa kế
Việc không thực hiện thủ tục kê khai di sản thừa kế có thể dẫn đến nhiều hệ quả pháp lý bất lợi, bao gồm:
Người thừa kế không làm thủ tục khai nhận thì tên của họ sẽ không được ghi nhận trên Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, Giấy đăng ký xe, sổ cổ đông,... không có quyền định đoạt tài sản (chuyển nhượng, tặng cho, thế chấp).
Trong trường hợp di sản chưa được kê khai, các đồng thừa kế khác hoặc người thứ ba có thể tự ý chiếm hữu, quản lý, sử dụng, từ đó dẫn đến tranh chấp kéo dài, khó giải quyết.
Theo Điều 623 BLDS 2015:
Thời hiệu yêu cầu chia thừa kế đối với bất động sản: 30 năm;
Đối với động sản: 10 năm.
Nếu hết thời hiệu mà không kê khai, người thừa kế mất quyền khởi kiện chia di sản, chỉ còn quyền yêu cầu xác nhận phần di sản thuộc quyền sở hữu chung.
Người thừa kế sẽ gặp vướng mắc khi muốn chuyển nhượng, cho thuê, thế chấp tài sản,… vì về mặt pháp lý họ chưa được công nhận là chủ sở hữu hợp pháp.
Chậm thực hiện thủ tục kê khai có thể làm phát sinh thêm nghĩa vụ thuế,phí, lệ phí.
Trong một số trường hợp liên quan đến đất đai, người thừa kế có thể bị xử phạt vi phạm hành chính nếu không đăng ký biến động theo quy định.
5. Kết luận
Việc kê khai di sản thừa kế không phải lúc nào cũng là thủ tục bắt buộc. Tuy nhiên, đối với tài sản thuộc diện phải đăng ký quyền sở hữu, quyền sử dụng, việc kê khai là điều kiện bắt buộc để Nhà nước công nhận quyền hợp pháp của người thừa kế.
Nếu không kê khai, người thừa kế có thể đối mặt với nhiều rủi ro pháp lý: không được công nhận quyền sở hữu, phát sinh tranh chấp, mất quyền do hết thời hiệu, khó khăn trong định đoạt tài sản và thậm chí chịu trách nhiệm hành chính.
Do đó, để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, người thừa kế cần chủ động thực hiện thủ tục kê khai di sản thừa kế kịp thời và đúng quy định pháp luật.
